آگاهی بدنی چیست(Body Awareness)
بعضی حرکات بدون اندیشیدن یا تصمیم‌گیری انجام میشود و در مواردی پیش از انجام هر حرکت به آن فکر کرده و آن را مجسم می‌کنیم. معمولا ما به این دلیل حرکت می‌کنیم که نسبت به وضعیت بدنمان در فضا احساس راحتی نداریم. ما این حرکات تنظیمی کوچک را بدون فکر کردن در مورد آن‌ها و در تمام طول روز انجام می‌دهیم. انسان‌ها حتی در زمان خوابیدن هم کالری می‌سوزانند که این امر تا اندازه زیادی به دلیل حرکات ادامه‌دار درون تخت است.
یکی از مثال‌های اطلاع داشتن از مکان و وضعیت بدنمان در فضا که منجر به حرکت میشود زمانی است که روی لبه صندلی نشسته ایم. ما باید به سمت عقب حرکت کنیم تا نشیمن‌گاه ما حالت ایمن‌تری داشته‌باشد. این احساس و حرکت ناشی از آن، نتیجه ارسال پیام‌های دقیق از جانب بدن ما است. اگر کودکی نتواند این پیام‌ها را به درستی دریافت کند، امکان دارد به زمین خورده و یا ناهنجار به نظر برسد. ممکن است کودکی را دیده‌باشید که به نظر به طور پیوسته در حال حرکت است و وسایل یا افرادی که در نزدیکی او هستند را لمس کرده و یا به آن‌ها تکیه می‌دهد. او این تنظیمات و سازگاری‌های مداوم را به این دلیل انجام می‌دهد که دنیای فیزیکی حول خود را درک نمی‌کند.
او به صورت پیوسته حرکت می‌کند تا بتواند فضایی را بیابد که در آن احساس آرامش داشته‌باشد. کودکان مبتلا به ASD دنیا را همانند کودکان معمولی تجربه نمی‌کنند. ممکن است آگاهی بدنی و بینش مورد نیاز برای درک محیط اطراف از طریق اطلاعات بدست آمده از حرکات بدن، در آن‌ها توسعه نیابد. شاید کودک برخی از تجارب حرکتی سایر بچه‌ها را نداشته باشد و به همین دلیل درک درونی ناشی از این تجربیات در او رشد نکرده‌باشند. ما می‌توانیم با ترغیب تجارب حرکتی به رشد این درک درونی در آن‌ها کمک کنیم. یادگیری در زمان انجام دادن این حرکات و واکنش‌ها رخ می‌دهد. واکنش‌های ناشی از تجربه ارائه شده برای کودک میتواند به او کمک نماید تا نحوه کار بدن خود را درک کرده و بیاموزد. او همچنین میتواند به درک گسترده‌تری از دنیای اطراف خود و نحوه حرکت در این محیط برسد. یکی از فعالیت‌هایی که بیش‌تر زمان کودکان را می‌گیرد، آموختن این موضوع است که او دارای یک بدن است، هر بخش آن کاری را انجام می‌دهد و هر بخش دارای حرکات مربوط به خود است. نوزادان همچنین در سنین بسیار پایین می‌آموزند که آن‌ها جدا از سایر دنیا هستند. کودکانی با رشد معمولی این کار را از طریق بازی انجام می‌دهند. کودکان مبتلا به ASD ممکن است در بازی‌هایی که منجر به این احساسات میشود شرکت نکنند، به همین دلیل آن‌ها در این رابطه نیازمند کمک و تشویق هستند.
این موضوع خیلی مهم است که کودک در حین بازی به موقعیت‌ها و حالات مختلفی حرکتی کند. سازگار ساختن بدن با مکان‌های مختلف و یا تنظیم موقعیت و دید یکی از راه‌هایی رشد طبیعی این حس‌ها است. یک کودک مبتلا به ASD ممکن است بسیار آرام باشد و ترجیح دهد زمان زیادی از مدت بیداری خود را در صندلی یا نگهدارنده کودک در ماشین گذراده و خود را “سرگرم” نماید. لازم است که این کودک پس از رسیدن به مقصد از صندلی خارج شود. اگرچه این امر نیز معمول است که کودک را همراه با وسیله ای که اورانگه داشته از ماشین بیرون آورده و مثلا در سبد خرید گذاشت با این حال چنین کاری برای کودکان ASD توصیه نمی‌شود.
بلند کردن و برداشتن کودک حتی اگر برای پایین گذاشتن وی و قرار دادنش در کالسکه باشد دارای مزیت‌های زیادی است. این امر به او کمک می‌کند تا عضلات گردن و چشم خود را برای سازگاری با موقعیت جدید تطبیق دهد. سازگاری با حرکت بلند کردن به او کمک می‌کند تا عضلات گردن که به او در نگه‌داشتن سرش کمک می‌کنند را تقویت نماید. “عقب افتادن سر” حرکت رو به عقبی است که در نوزادانی که سرشان موقع بلند کردن حمایت و پشتیبانی نمی‌شود، رخ می‌دهد.
همه نوزادان خیلی کوچک با این امر رو به رو هستند و به همین دلیل است که باید هنگام بلند کردن نوزاد، پشت سر او را نگه‌داریم. زمانی که نوزاد به سه ماهگی برسد، عضلات گردن او باید به اندازه‌ای قوی باشند که بتوانند سر را حتی وقتی او را از قسمت میانی بدنش بلند می‌کنیم هم نگه دارند. با این وجود کودکان مبتلا به ASD معمولا بیش از نوزادان معمولی با مشکل عقب افتادن سر مواجه می‌شوند. این امر ناشی از نگاه نکردن به دور و بر و کاوش نکردن محیط در زمان تنهایی است. آن‌ها این فرصت را نداشته‌اند که عضلات گردن خود را تقویت نمایند. بدین ترتیب لازم است که والدین و سرپرستان این دسته از کودکان تا جایی که امکان دارد فرصت‌های لازم جهت نگاه کردن به چیزهای جدید را برای کودک فراهم نمایند. این امر خاص کودک را ترغیب می‌نماید تا به اطراف خود نگاه کرده و در نتیجه به صورت طبیعی تمرین نماید.
بخش دوم آگاهی بدنی
تاب‌های معمولی کودکان نیز وسیله‌ای عالی برای ارائه و ترغیب حرکات در نوزادان خیلی کم‌سن هستند. نکته کلیدی این است که به خاطر داشته‌باشیم به کودک اجازه دهیم حرکات جدیدی را در طول روز تجربه کند.
یک راه دیگر جهت تامین فرصت‌های حرکتی برای نوزادان، خواباندن او به شکم است. نوزاد باید انرژی زیاد مصرف نموده تا سر خود را بالا نگه دارد. بدین‌ترتیب قدرت گردن، شانه‌ها و بالاتنه در وضعیت خوابیده به شکم در او تقویت میشود. این مورد برای توسعه پایداری ضروری است در نتیجه زمانی که او در موقعیت نشسته قرار دارد این توانایی را بدست می‌آورد که بدون حرکت دادن کل دست، از دستان و انگشتان خود استفاده کند.
بیایید یک آدم کاغذی درست کنیم
در فعالیت‌های رو میزی معمولا از مهارت‌های حرکتی دقیق استفاده شده و ترتیب‌دهی و استفاده از ابزار نیز تقویت می‌شوند. این فعالیت ساختن کاردستی را می‌توان در جلسات متعددی انجام داد.
1- از کودک بخواهید دستش را روی یک تکه کاغذ قرار داده و انگشتان خود را از هم باز کند.
2- دور انگشتان و دست او خط بکشید (یا در صورتی که خودش این توانایی را دارد از او بخواهید که این کار را با یک رنگ متمایز انجام دهد). در زمان خط کشیدن، به نقطه میان انگشتانش ضربه‌ای بزنید تا ورودی لامسه اضافه‌ای نیز برای او فراهم شود. به کودک کمک کنید تا یک دستش را (دست غیر غالب در صورت مشخص بودن) روی کاغذ قرار دهد و سپس با دست دیگر دور آن خط بکشد. از هیجان و شادی کودک در هنگامی که دست خود را از کاغذ برمی‌دارد تا اثر آن را ببیند لذت ببرید. به کودک خود بگویید “این دست تو است”.
3- شکل دست را ببرید. این راهی عالی برای رشد و توسعه مهارت‌های دست دوطرفه است. این کار را می‌توان برای دست سمت دیگر نیز انجام داد و کاغذ‌ها را برای ساخت “ادمک کامل” نگه داشت.
4- از کودک بخواهید روی زمین دراز بکشد و سپس دور او را خط بکشید. اگر کودک بتواند به شما نام اعضایی را که دارید دور آن‌ها خط می‌کشید بگوید خیلی بهتر خواهد بود. قسمت‌هایی را که دارید دور آن‌ها خط می‌کشید با دست لمس کنید.
5- از کودک بخواهید تا زمانی که به یک شکل کامل از بدن او می‌رسید تکه کاغذهای ایجاد شده را رنگ و تزئیین کند.
6- “آدمک کاغذی” را به او نشان دهید و در زمان آموزش نام اعضای بدن از آن استفاده کنید. اگر جایی از کودک درد داشته باشد این وسیله جهت برقراری ارتباط در مورد آن چه برای او رخ می‌دهد، بسیار کاربردی خواهد بود.
معمولا کودکان زمانی که بزرگسالان نیز به نوبت با آن‌ها بازی کنند، لذت بیشتری از فعالیت خواهند برد. دستانتان را روی کاغذ قرار دهید تا کودک بتواند دور انگشتان شما را خط بکشد. ممکن است او خط‌های کج و ناصافی بکشد و هر زمان تنها یک یا دو انگشت شما را خط بکشد. به او اجازه دهید زمانی که دور دست شما یا دست خودش خط می‌کشد، هر طور می‌‌خواهد و با هر سرعتی که دوست دارد کار خود را ادامه دهد. پس از این که کار او تمام شد، دستتان را بردارید تا او کار خود را ببیند. با برداشتن و گذاشتن دست خود روی طرح کشیده شده به او نشان دهید که به درستی این کار را انجام داده‌است. حالا او را ترغیب کنید تا دور دست خودش را خط بکشد. این کار را با اشاره به دست او و سپس به سمت کاغذ انجام دهید. پیش از واکنش نشان دادن به او زمان کافی در حد 30 ثانیه یا بیش‌تر بدهید. این رفتار تکراری به او آموزش می‌دهد که او میتواند دور دست خودش را خط بکشد و همچنین طرح‌های روی کاغذ دارای معنا هستند. در ادامه او می‌آموزد که میتواند برداشتن دست خود و مشاهده کارش را نیز تکرار نماید. این موضوع آگاهی وی از دست خود را افزایش می‌دهد.
آگاه بودن و نگاه کردن به یک چیز همچون یک فرد دیگر، “توجه اشتراکی” نام دارد. توجه اشتراکی رفتاری است که در کودکان ASD وجود نداشته و یا رشد آن با تاخیر همراه میشود. به اشتراک گذاشتن یک لحظه با فردی دیگر همچون فعالیت عنوان شده به کودک اجازه می‌دهد تا مهارت‌های ارتباط خود را ارتقاء داده و آگاهی و هوشیاری خود از دیگران و همچنین خودش را افزایش دهد. اگرچه نگاه کردن به کاغذ همراه با کودکتان اغوا کننه است اما تا جایی که ممکن است تلاش کنید که به چهره او نگاه کنید. او ممکن است برای لحظه‌ای به شما نگاه کند و شما نیز نباید این لحظه ارزشمند ارتباط چشم در چشم را از دست بدهید.
یک راه جذاب دیگر برای کمک به توسعه و رشد خود‌آگاهی در کودکان استفاده از آینه است. به کودک اجازه دهید تا خودش را در آینه نگاه کند. پشت او بایستید تا بدین ترتیب او بتواند شما را نیز ببیند. از جلوی آینه کنار بروید تا تنها کودک در آینه دیده شود. این کار را تکرار نمایید تا کودک تفاوت را احساس و به آن توجه کند. کودکی که رشد عادی دارد احتمالا به صحبت کردن با خودش در آینه و لمس کردن تصویر می‌پردازد. کودکان مبتلا به ASD ممکن است نسبت به تصویر درون آینه همچون سایر تصاویر واکنش نشان دهند. آن‌ها ممکن است دستشان را حرکت داده و یا صورتشان را لمس کنند و در همین زمان به تصویر نگاه کنند. با انجام دادن این کار شما لمس کردن و حرکت دادن را نیز به این تصویر بصری اضافه می‌کنید. حالا کودک راه‌های متعددی برای درک تصویر موجود در آینه دارد.
استفاده از یک فعالیت روتین نیز روشی دیگر برای افزایش درک کودک از تصویر خودش است. او را رو به روی آینه نشانده و موهای او را شانه و یا دندان‌هایش را مسواک کنید. او آن‌چه را برای تصویر اتفاق افتاده می‌بیند و در عین حال این اتفاقات را روی موها و دندان‌های خودش حس می‌کند. این کار را می‌توان برای لباس پوشاندن، رنگ کردن صورت و یا هر فعالیت دیگری که شامل مراقبت‌های روزانه یا فعالیت‌های مفرح است را انجام داد.
تشخیص چپ و راست و تشخیص خود و سایرین در محیط
دانستن این که کدام طرف چپ است و کدام طرف راست برای اشاره کردن به محیط اهمیت دارد. همچنین کودک نیز متوجه خواهد بود که کجا قرار دارد و نظم دنیا چگونه است. تشخیص چپ و راست را می‌توان به سه بخش تقسیم نمود. این سه بخش عبارتند:
سمت چپ و راست خود فرد
سایرین و اشیای موجود در اطراف
فضایی که ما در آن قرار داریم
غالبا برای افراد راست دست تنظیم شده‌است. اکثر کودکان ASD در تعیین چپ‌دست یا راست‌دست بودن دچار تاخیر می‌شوند. زمانی که نهایتا این موضوع مشخص شود به طرز شگفت‌آوری اکثر آن‌ها چپ‌دست خواهند شد. این امر بیش از پیش منجر به پیچیده شدن زندگی برای آن‌ها میشود……
این مطلب ادامه دارد…..
نویسنده
کاردرمانگر محمد مهدی خاتمی