اختلال یکپارچگی حسی چیست؟

یکپارچگی حسی چیست؟

یکپارچگی حسی، توانایی کودک در احساس، درک و سازمان‌دهی اطلاعات حسی از محیط و بدن است. اساساً یکپارچگی حسی تمام درون‌دادهای حسی فرد را طبقه‌بندی کرده و نظم می‌دهد و در نهایت عملکرد مغزی فرد را یکپارچه می‌کند. وقتی عملکردهای فرد متعادل هستند، حرکات بدن یکپارچه بوده و یادگیری به آسانی صورت گرفته و در نتیجه رفتار مناسب و طبیعی است. یکپارچگی حسی در رشد، یادگیری و احساسات کودک بروز پیدا می‌کند. بین یکپارچگی حسی و رشد عاطفی و اجتماعی کودک ارتباط وجود دارد.

تاریخچه یکپارچگی حسی

در حدود سی و پنج سال قبل جین آیرز، یک کاردرمانگر که با کودکان و بزرگ‌سالان مبتلا به آسیب‌های نورولوژیک کار می‌کرد، پی برد که بعضی از مراجعین بدون هیچ آسیب فیزیکی مشخص، مشکلاتی در توجه و یادگیری دارند که تمام جنبه‌های زندگی آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد (مدرسه، جامعه، انه). دکتر آیرز تلاش‌های خود را متوجه کودکانی با مشکلات یادگیری ادراکی و رفتاری کرد که دلیل آن را نمی‌توان به علل شناخته شده نسبت داد. وی معتقد بود که با شناخت فرایندهای حسی مغز می‌توان علت را جستجو کرد. دکتر آیرز معتقد بود که یکپارچگی حسی در اغلب افراد به صورت اتوماتیک انجام می‌شود. مفهوم یکپارچگی حسی، مسیر جدیدی را به سمت یادگیری و رفتار باز می‌کند، در حالی که بیشتر مردم مغز را هدایت کننده‌ی اصلی فعالیت جسم و ذهن می‌دانند.

دکتر جین آیرز در کتاب خود «یکپارچگی حسی و کودک» سیستم عصبی را به عنوان یک شبکه در هم تنیده از سلول‌های عصبی توصیف می‌کنند که در کل بدن پخش شده‌اند. مغز و نخاع سیستم عصبی مرکزی را تشکیل می‌دهند. اساساً سیستم عصبی مرکزی مسؤول دریافت حس از بیرون و درون بدن، ارسال پیام به مغز، سازمان‌دهی و پردازش آن است. بنابر این بر اساس نظر آیرز، یکپارچگی حسی، سازمان‌دهی حس برای استفاده است. حس‌های ما اطلاعاتی درباره شرایط فیزیکی بدن و محیط پیرامون به ما می‌دهد. همان‌طور که جویبارها به رود جاری می‌شود، حس‌ها هم به مغز جاری می‌شوند. مقادیر بی‌شماری از اطلاعات حسی هر لحظه وارد مغز می‌شوند. مغز آن‌ها را موضع‌یابی، منظم و مرتب می‌کند، شبیه یک افسر پلیس که اتومبیل‌های در حال حرکت را هدایت می‌کند. زمانی که حس‌ها به شیوه یکپارچه و سازمان‌دهی شده جریان پیدا می‌کنند، مغز می‌تواند از آن‌ها برای شکل‌دهی، درک، رفتار و یادگیری استفاده کند. جریان اطلاعات سازمان‌دهی نشده به مانند فشار ترافیکی نامنظم خواهد بود.

یکپارچگی حسی حرکتی

جین آیرز تئوری یکپارچگی حسی را برای شرح بهتر ارتباط بین رفتار و عملکرد عصبی، بویژه فرایند حسی و تلفیقی گسترش داد. هدف وی از رواج این تئوری توصیف و پیش بینی روابط ویژه میان عملکرد عصبی،رفتار حسی حرکتی و یادگیری آکادمیک قبلی بود .در ابتدا یکپارچگی حسی را توانائی سازماندهی اطلاعات حسی برای ما تعریف کرده، و در سال 1989 به طور دقیقتری بیان کرده که یکپارچگی حسی روشی نورولوژیک است که حس قسمتی از بدن و محیط فرد را سازمان داده و آنرا برای استفاده بدن به طور موثر در محیط ممکن می‌سازد. تئوری یکپارچگی حسی برای توضیح یک رابطه قابل ملاحظه بیننقص در تفسیر اصلاعات حسی از بدن و محیط و همچنین نقص در یادگیری آکادمیک یا نوروموتور، در تعدادی از افراد که اختالالت یادگیری داشتند رواج یافت. آیرز در سال 1989 کلمه "LEARNING" را به معانی وسیعی به کار برد که هم شامل یادگیری آکادمیک و هم شامل مفاهیم اصلاعاتی و نیز تغییرات رفتاری در رفتارهای حرکتی تطبیقی بود. بنابراین زمانی که این سیستم سالم باشد CNS می‌داند که چه زمانی به چه محرکی توجه کند و چه زمانی به چه محرکی توجه نکند و پاسخی ندهد. فشار و کشش مفاصل، باعث بهبود ثبت حسی در کودکان می‌گردد.

• دستگاه عصبی مرکزی تا اندازه‌ای انعطاف‌پذیر است. به عبارت دیگر نواحی خاصی از مغز قادرند که عملکرد مناطق دیگر را جبران کنند و یا به عهده بگیرند. به عنوان مثال در یک کودک نوپا که ضربه مغزی شده است و گفتارش را از دست داده، انعطاف‌پذیری مغز باعث خنثی شدن آسیب و در نتیجه رشد زبانی متناسب با سن کودک می‌شود. 
• یکپارچگی حسی معمولاً به صورت متوالی و سلسله مراتبی توسعه می‌یابد (ابتدا مرحله چهار دست و پا، سپس راه رفتن و بعد از آن دویدن است). به عنوان مثال قبل از غذا خوردن باید از دست و دهان خود آگاهی داشته باشید.
• افراد معمولاً یک تمایل درونی برای یکپارچگی حسی دارند و اغلب درونداد حسی را ناخودآگاه دریافت می‌کنند به عنوان مثال کودکی ممکن است برای سازمان‌دهی مجدد شست خود را بمکد، یا موی خود را برای آرام شدن تاب دهد.
• درونداد حسی رفتار سازشی  را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این رفتار سازشی ممکن است رفتارهای دیگری بر اساس دروندادهای حسی ایجاد کنند. به عنوان مثال کودکی که در حال یادگیری شنا است، با گذشت زمان یاد می‌گیرد که با شدت بیشتری پاهایش را حرکت دهد و به دنبال آن مهارتش در شنا بالا می‌رود و او شروع به کسب تجربه‌های دیگر از درونداد حسی می‌کند.

سیستم‌های حسی

بیشتر افراد با این پنج حس آشنا هستند:
• لامسه
• بویایی
• چشایی
• شنوایی
• بینایی
با این همه برخی افراد با این سیستم‌های حسی ناآشنا هستند، حواس لامسه، وستیبولار ون عمقی از جمله حواس بسیار مهم در بدن می‌باشند که علاوه بر این که مهم است به خوبی کار کنند، باید با هم نیز هماهنگ باشند. اگر سیستم وستیبولار، لامسه و عمقی عملکرد کافی نداشته باشند (جدا یا با هم) کودک نمی‌تواند با خود، دیگران و محیط به طور موفقیت‌آمیزی تعامل کند.

سیستم لامسه

سیستم لامسه حس ما از لمس است و به ما امکان حس کردن سرما و گرما، تیزی و کندی، زبری و نرمی را می‌دهد. این سیستم به ما اجازه می‌دهد که اشیا را با لمس بیابیم (تفاوت بین آن‌ها را تشخیص دهی). این اطلاعات شامل لمس سبک، درد و فشار است. برای درک بهتر این حس دست خود را جلو بیاورید و در حالی که کف دست رو به زمین است، پشت دست را قلقلک دهید. برای بیشتر افراد کف دست از حساسیت بیشتری برخوردار است.

سیستم وستیبولار

سیستم حس عمقی

این سیستم از اطلاعات ناخودآگاه مفاصل و عضلات برای آگاهی در مورد وضعیت بدن، استفاده می‌کند. بازخورد عضلات و مفاصل به ما اجازه می‌دهد بدون افتادن بایستیم یا بازی کنیم. به عنوان مثال بازوی خود را کنار بدن قرار دهید و سر را به طرف مخالف بچرخانید و حال بازو را خم کنید. اکنون چگونه می‌دانید که بازوی شما در حال حرکت است؟ شما نمی‌توانید آن را ببینید چرا که سر به سمت مخالف چرخیده است. نمی‌توانید آن را مزه کنید، ببویید یا لمس کنید. شما متوجه حرکت می‌شوید چون حس‌ها از طریق مفاصل و عضلات به شما اطلاعات می‌دهند.
ما معتقدیم که درک چگونگی عملکرد یکپارچگی حسی مهم است – باید بدانیم که وقتی تمامی این سیستم‌ها با هم کار می‌کنند چگونه خواهد بود، تا بتوانیم رفتارها و علایمی که به صورت اختلال عملکرد حسی شناسایی می‌شود را تشخیص دهیم.

توالی‌های رشدی بر اساس سیستم یکپارچگی حسی

می‌توانیم طبیعی یا غیرطبیعی بودن رشد نوزادان خود را از روی یک سری نشانه‌های اولیه تشخیص دهیم. توالی‌های رشدی، دامنه‌ای را در اختیار والدین، مراقبان، معلمان و پزشکان قرار می‌دهد تا به عنوان یک نمونه‌ی واقعی در نظر گرفته شود و کمک می‌کند که تعیین کنیم که نشانه‌های اولیه رشد طبیعی کدامند.
در زیر توالی‌های رشدی از تولد تا ۵ سالگی آورده شده است. این یک وسیله برای در نظر گرفتن جداول زمانی در یک چهارچوب خاص برای اکتساب مهارت‌های رشدی نیست، بلکه به ما کمک می‌کند از مهارت‌های موجود در دامنه رشد طبیعی کودک آگاه شویم. این زمان‌ها از مشاهدات مستقیم ما و بررسی راه‌های رشدی مختف تهیه شده است. با درک این که هنجارهای فرهنگی متغیر هستند و مکن است که رشد کودک را متأثر سازند این اطلاعات را ارایه می‌دهیم:

رشد در زیر ذره‌بین حسی

ما اکنون می‌خواهیم به مرحله‌ای بپردازیم که در آن به رشد، رفتار، ارتباط و یادگیری کودک نگاه دقیق‌تری داشته باشیم. این خطّ سیر ثابت و غیر قابل تغییر نیست، بلکه این حقیقت را نشان می‌دهد که هر کودکی خاص است. آن‌چه که در این مرحله رشدی طبیعی و یا رفتار معمولی نامیده می‌شود، اشکال مختفی می‌تواند داشته باشد. به عنوان مثال، یک کودک که در نه یا پانزده ماهگی راه می‌رود ممکن است خیلی فعال باشد. دیگری خیلی ساکت و آرام باشد. این باید این طور در نظر گرفته شود که در دامنه طبیعی رشد اتفاق افتاده است. در حالی که آگاهی از زمان‌ها و دامنه‌های سنّی رشد ممکن است تأخیرات رشدی را در کودک نشان بدهد، ولی این موارد جزیی و یا معکوس لزوماً به معنای خطّ قرمز نیست.

اختلال عملکرد حسی چیست؟

• علایم و نشانه‌ها

حالا اجازه بدهید نگاهی بیاندازیم به این که اگر یک بخش از فرایند یکپارچگی حسی به صورت مؤثر عمل نکند چه اتفاقی می‌افتد. این ممکن است که در یادگیری، توجه، هماهنگی سطح فعالیت، مشکلات رشدی، اعتماد به نفس ضعیف و رفتار نشان داده شود. موارد زیر لیستی از علایمی هستند که یک کودک دارای مشکل در یکپارچگی حسی تجربه می‌کند.
• نسبت به لمس، حرکت، نور و صدا آستانه‌ی پایین‌تری دارد.

• حساسیت بیش از حد به لمس، حرکت، صدا و نور

• حساسیت بسیار کم به لمس، حرکت، صدا و نور

این کودکان دوست دارند بیافتند، بپرند، اشیا را محکم به هم بزنند، بکوبند و با سر ضربه بزنند، دور خود بچرخند یا تکان بخورند. کلاً نوعی از تحریکات حسی را می‌خواهند.
این کودکان اگر یک تجربه حسی را از دست بدهند، سریع ان را با یک تجربه حسی دیگر با همان شدت جایگزین می‌کنند (به عنوان مثال: یک دختر چهار ساله یک سه‌چرخه را به طرف یک دیوار آجری رکاب می‌زند اگر سه‌چرخه را از او بگیریم او شروع به حرکت کردن با سر و صدا به طرف بچه‌های دیگر می‌کند).
سطح فعالیت که به صورت غیرعادی بالا یا پایین می‌رود
کودکی که زیاد فعال است (انرژی زیادی دارد) یا کودکی که خسته است و خیلی کم‌تحرک دارد.

• تأخیر در گفتار و مهارت‌های زبانی

• تأخیر در مهارت حرکتی

• مشکلات در پیشرفت تحصیلی

• آگاهی بدنی ضعیف

• مشکلاتی در عملکرد اجرایی

• رفتارهای چالشی

چالش‌های رفتاری کودک شامل، سرپیچی (گریز یا پنهان شدن) عدم انعطاف‌پذیری، پرخاش‌گری، فریاد زدن، به آسانی شکست می‌خورد (تسلیم می‌شود)، تحمل پایین نسبت به رفتار دیگران، سطح پایین یا بالای فعالیت‌ها، سرپیچی کردن و وجود رفتارهای تکراری.