اختلال عملکردی در سیستم‌های حسی
اکنون که شما یک درک اساسی از مکانیسم‌های پایه سیستم‌های حسی دارید، بنابر این برای درک و فهم بهتر به دسته‌بندی سیستم‌های حسی و عملکردهای آن‌ها می‌‌پردازیم. با این وجود به خاطر داشته باشید که سیستم‌های حسی باید با همکاری هم و همزمان کار کنند. در حقیقت، اگر یک سیستم به طرز مناسب کار نکند چه به تنهایی یا در تقابل با دیگر سیستم‌ها ممکن است منجر به اختلال عملکرد حسی و انواع آن شود. درجه اختلال عملکرد حسی بسته به جریان حسی میتواند به صورت خفیف، متوسط یا شدید باشد. این مسأله بستگی به این دارد که کدام سیستم حسی آسیب دیده، و چه مقدار آسیب دیده است. در بخش‌های جلوتر در این باره بحث خواهد شد. حالا نگاهی می‌اندازیم به این که چگونه اختلال عملکردی سیستم‌های حسی منجر به موارد اجتماعی و مشکلات رفتاری می‌شود.
اختلال عملکردی در سیستم لامسه
یک مشکل یا عدم کارایی در سیستم لامسه ممکن است به صورت‌های مختلف بروز پیدا کند. در این موارد کودک از لحاظ لامسه‌ای تدافعی است و نمی‌خواهد که لمس شود، چیزی به وی بخورد، یا در آغوش گرفته شود، یا این که بافت‌های خاصی را لمس کند، او از انواع خاصی از لباس‌ها اجتناب میکند.
یک سیستم حسی «غیرمعمول» باعث می‌شود که کودک تجارب و حس‌های لامسه خاصی را بخواهد و یا ممکن است به صورت مداوم افراد یا اشیا پیرامون را لمس کند. به عبارت دیگر سیستم لامسه به صورت وسیع، ارتباطات و عملکرد مدرسه کودک را متأثر می‌سازد.
اختلال عملکرد در سیستم وستیبولار
مشکل یا عدم کارایی در سیستم وستیبولار ممکن است منجر به مشکل در تعادل، هماهنگی و برنامه ریزی حرکتی شود. این ممکن است به صورت کودکی دست و پا چلفتی یا غیرهماهنگ بروز کنند. کودک از ژیمناستیک (نرمش) متنفر است. چرا که می‌داند تلاش وی بی‌نتیجه خواهد بود. اما به هر صورت تلاش میکند. همه این‌ها نیازمند سطح بالایی از برنامه‌ریزی حرکتی هستند و به نظر می‌رسد که برای اغلب کودکان جالب باشد. کودک با مشکلات وستیبولار از دوچرخه و سرسره می‌ترسد یا به این خاطر که نمی‌تواند بازی با اسکیت را یاد بگیرد احساس شرمندگی میکند. او هر روز صبح در ایستگاه اتوبوس دچار سردرگمی می‌شود. به عبارتی دیگر، سیستم وستیبولار نقش کلیدی در توانایی کودک باری مشارکت موفق در ورزش‌ها، کلاس ژیمناستیک در مهد کودک و در فعالیتهای مختلف در مدرسه و خانه دارد.
اختلال عملکردی در سیستم حس عمقی
عدم کارایی سیستم حس عمقی باعث می‌شود که کودک مشکلاتی هم در خانه و هم در مدرسه داشته باشد. وقتی که حس عمقی از عضلات و مفاصل بازخورد می‌گیرد کودک قادر است مداد و خودکار را به خوبی نگه دارد، وضعیت نشسته خود را در صندلی حفظ کند، در حین در آغوش گرفتن فشار مناسب اعمال کند و استفاده از چاقو و چنگال را یاد می‌گیرد. این سیستم همچنین به یادگیری راه رفتن، باز و بسته کردن درب بطری و استفاده از وسایل مهد کودک کمک میکند.
یکپارچگی حسی چیست؟
یکپارچگی حسی فرایندی است که در مغز رخ می‌دهد. این فرایند به ما اجازه می‌دهد اطلاعات را از طریق حس‌هایمان دریافت کرده، آن را سازمان‌دهی کنیم و به آن طبق مطالبه و خواسته‌ی محیط پاسخ دهیم. همچنین فرایندی است که اجازه می‌دهد اطلاعات حسی غیرضروری را فیلتر کنیم؛ برای مثال هنگامی که داخل رستورانی شلوغ و پر سر و صدا هستید، یکپارچگی حسی است که توانایی فیلتر کردن سر و صدای اطراف را به شما می‌دهد و می‌توانید از ناهار یا گپ زدن با دوستی لذت ببرید. هنگامی که از مردم خواسته می‌شود حس‌های خود را نام ببرند، بیشترِ آن‌ها فقط به حس‌هایی فکر می‌کنند که مشاهده می‌شود: بینایی، شنوایی، لامسه، چشایی و بویایی. دو حس مخفی نیز وجود دارد که به همان اندازه مهم است.
حس‌های مخفی کدام است؟
حس‌های مخفی شامل حس وستیبولار و حس عمقی است. هر دوی این حس‌ها در کمک به کودک برای یکپارچه کردن تمام اطلاعات دریافتی او از محیط، نقش مهمی را بازی می‌کنند. حس وستیبولار اطلاعات مربوط به حرکت و تعادل و جاذبه را از طریق گوش داخلی مهیا میکند. به عبارت دیگر، حس وستیبولار که به کودک اجازه می‌دهد بداند چگونه سر و گردن و بدن خود را حالت دهد.
حس وستیبولار بر واکنش‌های زیر اثر می‌گذارد:
1. حس تعادل یا سکون؛
2. راه هماهنگی و همکاری چشم‌ها و دست‌ها با همدیگر؛
3. توانایی برای حرکت همزمان هر دو قسمت بدن با یکدیگر؛
4. حرکت سر.
سیستم حس عمقی اطلاعات را از مفاصل و عضلات و رباط‌ها دریافت میکند. حس عمقی به کودک اجازه می‌دهد بداند قسمت‌های بدنش کجا هستند و چه کاری می‌کنند؛ برای مثال اطلاعات حاصل از این سیستم ممکن است اطلاعاتی را تدارک ببینند و به کودک بگویند چقدر تا رسیدن و برداشتن اسباب‌بازی فاصله دارد و چقدر فشار برای قسمت‌های بدن او مناسب یا نامناسب است.
این دو حس برای کمک به تنظیم سیستم عصبی و ایجاد زیرساختی برای حرکت هدفمند، با همدیگر همکاری می‌کنند. زمانی که کودک نمی‌تواند اطلاعات دریافتی از حس‌های خود را تنظیم کند، اغلب این‌گونه تشخیص داده می‌شود که اختلال یکپارچگی حسی دارد.
منظور از اختلال یکپارچگی حسی چیست؟
تقریباً پنجاه سال پیش، کاردرمانگری به نام جین آیرز وضعیتی را شرح داد که در اثر پردازش ناکافی در مغز اتفاق می‌افتد. او واژه‌ی ناکارایی یکپارچگی حسی را برای توضیح و شرح کودکانی به کار برد که قادر نیستند اطلاعات ریافتی از طریق حس‌های خود را تجزیه و تحلیل کنند و به طور مناسب پاسخ دهند. کودکی با اختلال یکپارچگی حسی، مشکلات سازگاری با حس‌های روزمره‌ای دارد که دیگران با آن‌ها موافقند. امروزه واژه‌های یکپارچگی حسی ناکارا و اختلال یکپارچگی حسی و اختلال تعدیل حسی ممکن است به جای هم به کار رود. بدون توجه به این که کدام واژه به کار می‌رود، بسیاری از متخصصان معتقدند که مشکل یکپارچگی حسی، ریشه و علت بسیاری از رفتارهایی است که به طور شایع در کودکان اوتیستیک دیده می‌شود.
«آن‌چه ممکن است در نظر شما روشنایی عادی کلاس بیاید، در نظر کودک اوتیستیک ممکن است شبیه نورافکن‌های مگاواتی باشد.»
آیا منظور ما این است که کودکان اوتیستیک به طور متفاوتی می‌شوند یا می‌بینند؟
کودکان اوتیستیک می‌توانند ببینند و بشنوند، درست مثل سایر کودکان. به هر حال، آن‌چه بسیاری از آن‌ها از انجام دادن آن ناتوانند، برداشت از اطلاعاتی است که می‌شنوند، می‌چشند،یا احساس میکند.
این مثال‌هایی‌اند از این که چگونه کودک اوتیستیک دارای اختلال یکپارچگی حسی ممکن است به موقعیت‌های مختلف پاسخ دهد. کودکان این مثال‌ها، بیش از آن که حساسیت زیادی داشته باشند، در مقایسه با محرک حسی برخی کودکان اوتیستیک واقعاً کم پاسخ‌ده هستند. به نظر می‌رسد آن‌ها در دنیای دیگری قرار دارند. جایی که اصلاً نمی‌توانند چیزی را ببینند، بشنوند، احساس کرده یا لمس کنند. کودکانی که به اطلاعات حسی کم‌پاسخ‌ده هستند، بسیار در معرض خطر آسیب دیدن قرار دارند. آن‌ها چون اغلب به صدا پاسخ نمی‌دهند، ممکن است جلوی ماشین بروند. کودک کم‌پاسخ‌ده ممکن است وسیله داغی را بلند کند یا بدون ایجاد صدایی از پلکان‌ها پایین بیافتد.
چگونه بدانیم حساسیت کودکی زیاد یا کم است؟
میزان پاسخ کودک به محرک حسی را نشان می‌دهد. با وجود این، کاردرمانگر کودک بهترین منبع شما برای کسب اطلاعات درباره‌ی اختلال یکپارچگی حسی است.
پاسخ‌های حسی کودکان دارای اختلال یکپارچگی حسی
توصیه وراهکارهای درمانی به والدین بخش اول
به کودک مبتلا به اختلال یکپارچگی حسی چه کمکی می‌توانیم بکنیم؟
کودکان دارای اختلال یکپارچگی حسی گاهی به چیزهایی که باعث آرامش آن‌ها می‌شود، به‌خوبی پاسخ می‌دهند؛ به طوری که می‌توانند تمامی دریافت‌های حسی خود را کاملاً سامان‌دهی کنند. برخی از این آرام‌کننده‌ها عبارتند از:
وسایل جویدنی، اسباب‌بازی‌های ارتعاشی یا ویبره، جلیقه‌های سنگین، چیزهای نرمی که می‌توان آن‌ها را فشرده و له کرد، صندلی‌هایی با کیسه‌ی لوبیا یا توپ‌های درمانی برای نشستن روی آن یا وسایل کشی مثل لاستیک که میی‌توان برای درست کردن پیله‌ی ابریشم از آن‌ها استفاده کرد.
رام کننده های معمولی عبارت اند از:
١. جویدنیها: برای کودکی با اختلال حس لامسه، جویدن چیز نرم میتواند بسیار آرام کننده باشد.
جویدنیها را می‌توان از شرکتهایی خرید که وسایل مخصوصی برای درمان اختلال یکپارچگی
حسی می‌سازند.
2. اسباب بازی هایی که مرتعش یا ویبره می‌شود: ارتعاش میتواند برای سیستم حس عمقی بسیارآرام کننده باشد، مانند مداد، مسواک، اسباب بازی، بالش و تلفن همراه.
وسایل سنگین: وسایل سنگین ممکن است برای کمک به کودکی دارای مشکل تعادلی یا مشکل سیستم عمقی به کار رود. جلیقهای سنگین، کوله پشتی یا پتو میتواند به کودک کمک کند تا احساس تعادل بیشتری کند و کمتر درباره حس و دریافتش از حرکت نگران باشد. فشار عمقی به سیستم حس عمقی به کار رود. جلیقهای سنگین، کوله پشت کودکان کمک میکند آرام شوند.
4.فعال کننده های حرکتهای دهان: این وسایل برای کمک به کودک دارای اختلال حرکتی دهان و حس الامسه طراحی شده است. دمیدن حباب، خوردن غذاهای کرانچی، کشیدن لیف یا کیسه و دمیدن توپ پارچه ای با نی، میتواند کودک را در تقویت تحریک های دهانی و حرکتهای آن کمک کند.
چه کاری می‌توانم انجام دهم تا اطمینان یابم که کودک اوتیستیک زیاده از حد تحریک حسی نمی‌شود؟
یکی از کارهای بسیار مهم این است که مطمئن شوید نور موجود در کلاس خیلی خیره کننده نباشد. چراغ های فلورسنت به ویژه می‌توانند حواس کودکان اوتیستیک را پرت کنند. از لامپهای معمولی استفاده کرده و راههایی را جست وجو کنید تا نور، غیرمستقیم و از بالای سر بتابد.سروصدای محیط را طوری تنظیم کنید تا آنقدر زیاد نباشد که از تعامل کودک جلوگیری کند. به رفتارها و علائم کودک توجه کنید، به خصوص زمانی که در اثر همهمه و سروصدای کلاس آشفته بود، برای مثال اگر با عصبانیت شروع به تماشای اتاق میکند و ناآرام می‌شود یا با دستانش گوشهای خود را می‌گیرد، مکانی آرام برای او مهیا کنید تا از تحریک حسی و از همهمه دور باشد.مواقعی وجود دارد که سروصدا و همهمه گریزناپذیر است؛ برای مثال هنگامی که معلم اعلام میتواند برای دقایقی باعث ایجاد سروصدا شود
راهکارهای درمانی:
- روپوش جیب‌دار یا پیراهن بزرگ بدون آستینی را استفاده کنید. جلیقه‌ی جیب‌دار هم ممکن است کارایی داشته باشد.
- دو جیب دیگر در قسمت پشت پیراهن یا روپوش اضافه کنید. دو جیب پشتی را در نزدیکی همان محلی قرار دهید که جیب‌های جلویی هستند. نتیجه این می‌شود که جلیقه چهار جیب دارد، دو جیب در جلو و دو جیب در قسمت پشتی.
- کیسه‌های پارچه‌ای را با پر کردن نمک و شن یا برنج سنگین کنید. سپس دو طرف کیسه‌ها را بدوزید. هر کیسه باید وزنی بیشتر از ۱۱۰ گرم نداشته باشد. وزنه‌ها را در جیب‌های جلیقه قرار دهید و با بست قلاب‌دار ببندید.
- وزنه‌های مختلف سبک و سنگین را امتحان کنید.
- کودک را تشویق کنید تا با نشان‌های پارچه‌ای جلیقه را تزیین کند.
- می‌توانید یقه‌ای سنگین و پر شده با شن یا نمک به کار ببرید. چشم‌ها و دهان پارچه‌ای را اضافه کنید. حالا کودک ماری خنده‌دار دور گردن خود دارد.
رفتن زیر پتو
زیر پتو رفتن برای کودکی با حساسیت لامسه‌ای و دارای مشکلاتی در سیستم حسّ عمقی طراحی شده است
هدف
درست کردن پتویی که کودک هنگامی که محرک‌های محیطی او را آشفته میکند، برای آرام شدن، با آن خود را بپوشاند.
چه وقت می‌توان از این راهکار استفاده کرد.
هنگامی که کودک در محیط احساس آشفتگی زیادی میکند.
وسایل لازم
سه تا چهار متر پارچه‌ی کشی لیکرا یا از جنس اسپندکس (لباس شنا)، سوزن و نخ یا چرخ خیاطی سبکی که بتوان حمل کرد.
راهکارها درمانی
- سه تا چهار متر پارچه‌ی لیکرا یا اسپندکس بخرید.
- رنگ و الگویی را انتخاب کنید که می‌دانید کودک لذت خواهد برد.
- لبه‌های آن را برای جلوگیری از فرسایش و در رفتن نخ بدوزید.
- پتو را از محلی آویزان کنید که برای کودک راحت و مناسب است. او میتواند هر وقت احساس آشفتگی میکند، زیر پتو برود و خود را بپوشاند.
توصیه‌های مفید
- بر اساس تجربه، لیکرا و اسپندکس بهترین کارایی را دارند، با وجود این می‌توانید سایر پارچه‌ها را امتحان کنید.
- چندین پتو را آماده کرده و سایر کودکان را تشویق کنید تا به همان نحو از آن استفاده کنند.
ردیابی یک حرف
کودکان دارای حساسیت لامسه‌ای بیشترین نفع را از این فعالیت می‌برند.
هدف
کمک به کودکان تا حس لامسه را برای تقویت یادگیری‌شان از حروف و شکل آن‌ها به کار برند.چه وقت می‌توان از این راهکار استفاده کرد
زمانی که کودک را تشویق می‌کنید تا شکل یک حرف یا یک عدد را به طریقی ردیابی یا ترسیم کند که حس لامسه‌ی او صدمه نبیند.
وسایل لازم
پلاستیک سایز ساندویچ از جنس کیسه فریزر، ژل موی ارزان در رنگ‌های گوناگون، نوار محکم مثل نوار لوله یا نوار الکتریکی و حروف بریده شده.
راهکارها
- کیسه‌ی پلاستیکی را با ژل مو پر کنید.
- کیسه‌های بادوام بهترین کارایی را دارند.
- کیسه را با نوار آماده شده محکم ببندید.
- کیسه را روی یک حرف یا عدد بریده شده قرار دهید و کودک را به ردیابی آن تشویق کنید.
- چندین کیسه را در مرکز آموزشی قرار دهید و حروف و نام‌ها یا سایر کلمات را روی کارت‌ها بنویسید و کودک را به ردیابی نام‌ها یا سایر حروف بریده شده با انگشتانش تشویق کنید.
توصیه‌های مفید
- کیسه را از ژل موی آبی پر کنید و از کودکان بخواهید ماهی و جلبک دریایی را روی کیسه با مارکر نقاشی کنند.
- کیسه‌های پر شده با ژل مو را برای استفاده‌های بعدی به کار ببرید.
توصیه‌های مفید
- سعی کنید فعالیت را با موسیقی انجام دهید.
- بعد از این که کودکان به جاپای انسان عادت کردند، بازی را با افزودن پنجه یا جاپای دایتاسورها متنوع کنید.
پیله‌ی کرم ابریشم
کودکانی که دوست ندارند لمس شوند، اغلب با فشار عمیقی که در این فعالیت وجود دارد، بسیار راحت‌اند.
هدف
کمک به کودک تا از طریق دریافت فشار عمیق در بدنش احساس راحتی کند.چه وقت می‌توان از این راهکار استفاده کرد
هنگامی که می‌خواهید کودک را قبل یا درست بعد از فعالیتی که شامل محرک حسی، به‌خصوص حس لامسه‌ای است، آرام و راحت کنید.
وسایل لازم
مت (زیرانداز)، کیسه‌خواب سبک یا تشک ابری و توپ درمانی.
راهکارهای درمانی
- با کودک بازی کنید. با فشار عمقی توپ را به بالا و پایین بدن کودک فشار دهید. چیزی شبیه این به کودک بگویید: «وانمود می‌کنم که تو یک کرم هستی و لازم است که تو را برای پیله‌ات آماده کنم.»
- به کودک بگویید: «به من بگو کی می‌خواهی این کار را متوقف کنم.» مکث کنید و ببینید کودک چه پاسخی می‌دهد.
- بعداً بگویید که آیا آماده‌ای درون پیله‌ات بروی. به آرامی، اما محکم کودک را به بالای تشک یا کیسه خواب غلت بدهید. با گذاشتن یک دست روی شانه‌ی کودک و دست دیگر روی ران یا ساق او، این کار به بهترین شکل صورت می‌گیرد.
- کودک را برای دقایقی به سمت جلو و عقب تکان نوسانی دهید.
- اگر تشخیص می‌دهید که کودک برای دست کشیدن آمادگی دارد، بگویید: «حالا داریم وانمود می‌کنیم که تو یک پروانه‌ای.»
- به آرامی، با گرفتن لبه‌ی تشک، کودک را بغلتانید. اگر امکان دارد، کودک را تشویق کنید خودش این کار را انجام دهد، در حالی که محکم تشک را گرفته‌اید.
توصیه‌های مفید
- این فعالیت میتواند برای کودک مفرّح و آرام‌بخش باشد و به او کمک کند تا با تحریک بیش از حدّ حسی کنار بیاید.
- اگر کودک نمی‌خواهد تمامی بدنش در پیله باشد، سعی کنید فقط دست‌ها یا پاهای او پیج و تاب بخورد.
- همیشه مهم‌ترین نکته، سلامتی است. هرگز سر کودک را زمانی که او را به بالا و پایین تشک غلت می‌دهید، نپوشانید. به خاطر داشته باشید که این فعالیت نظارت بزرگ‌ترها را می‌طلبد.
بلند شو، فشار بده
این شیوه راهی است تا کودک قبل از تحریک بیش از حد، خود را آرام کند.
هدف
کمک به کودک تا آرام شود و از فعالیتی بهفعالیت دیگری برود.
چه وقت می‌توان از این راهکار استفاده کرد
هنگامی که کودک درباره ی وضعیت بدنش به کمک نیاز دارد (سیستم حس عمقی).
وسایل لازم
هیچ چیز.
راهکارهای درمانی
- سازه‌ای محکم و بزرگ در اتاق یا در زمین بازی انتخاب کنید. دیوار یا سازه‌ای محکم بهترین کارایی را دارد.
- به سمت دیوار بروید و بگویید: «می‌خواهم بازی بلند شدن و فشار دادن را انجام دهم.»
- دست‌های خود را مقابل دیوار قرار دهید و تا ده بشمارید.
- مقداری فشار وارد کنید و در حالی که فشار می‌دهید، مقابل دیوار به کودک لبخند بزنید.
- از کودک بخواهید در بلند شدن و فشار دادن به شما ملحق شود.
توصیه‌های مفید
- به خاطر داشته باشید که این فعالیت نظارت بزرگ‌ترها را می‌طلبد.
- کودک را تشویق کنید تا با بخش‌های دیگر بدن به همان روش بازی کند، مثل ران‌ها، پشت یا کف پاها، در حالی که دراز کشیده است.
این مطلب ادامه دارد
بخش بعدی فعالیتهای وتمرینهای مناسب جهت تعدیل حسی کودکان اتیسم
یکپارچگی حسی⇒بخش تمرینات
تهیه وتنظیم
کاردرمانگر محمد مهدی خاتمی