توجه چیست؟

به توانایی تمرکز کردن و متمرکز ماندن بر روی کار توجه گفته می‌شود. توجه تحت تأثیر انگیزه، عزّت نفس، یکپارچگی حسی، تمرین، تفاوت های زبانی، و هر گونه عامل تشخیصی قرار می‌گیرد.

چرا توجه مهم است؟

توجه مؤثر به ما کمک می‌کند تحریکات نامربوط را کنار زده و روی اطّلاعاتی که در آن لحظه برایمان مهم است متمرکز شویم. بعبارت دیگر، تا مدّت زمانی که می‌خواهیم قادر به حفظ توجه خود بر روی تکلیفی هستیم تا هر چند بار که لازم باشد آنرا تکرار کنیم. تمرین مکرّر برای رشد و توسعة مهارت بسیار مهم است. علوه بر این، توجه به ما کمک می‌کند تا جزئیّات مهم را در نظر داشته باشیم.

سازه های ضروری توسعه توجه کدامند؟

• پردازشگری حسی
• کارکردهای اجرایی
• خودنظارتی
• زبان دریافتی
• مشکلات پردازش شنیداری
• اختلالات شنیداری
• نانوانی یادگیری
• انگیزه محدود
• محیط

چه زمانی می‌توانید بگویید کودکم در توجه کردن مشکل دارد؟

توجه کودکان ممکن است در طول رشد و توسعه‌شان مختلف باشد، اما برخی از علائم می‌توانند نشان‌دهنده مشکلات در توجه یا اختلال‌های توجه باشند. به موارد زیر توجه کنید که ممکن است نشانگر مشکلات در توجه کودکان باشند:

• به هنگام لزوم، درخواست نمی‌تواند به تکلیف توجه داشته باشد.
• به جزئیات آموزشی بی توجه است.
• دایماً اشتباهات مشابهی را تکرار می‌کند (چون از توجه قبلی چیزی یاد نگرفته است)
• نمی تواند به تمام اطلاعاتی که به او گفته می‌شود گوش فرا دهد.
• از نظر جسمی آرام بودن (چون فعالیت بدنی بیش از حدی دارد)، یا از خواب بلند شدن (چون خواب آلود و بی حال بنظر می‌آید) برایش سخت است.
• کار را شروع می‌کند، اما حواسش به چیز دیگری پرت می‌شود و اجرای آن چیزی که از وی خواسته شده بود را فراموش می‌کند.

کودکی با مشکل در توجه کردن به چه مشکلات دیگری ممکن است دچار باشد؟

کودکی که دچار مشکلات توجه کردن است، ممکن است این مشکلات را نیز داشته باشد:

• یادگیری مهارت های جدید
• تعامل اجتماعی موفّق
• یادگیری و گسترش مجموعه مهارت های بازی
• عدم توانایی در پیروی از دستورات
• زبان دریافتی
• پردازش های شنیداری (درک درست اطّلاعات کلامی)
• شنیدن

کاردرمانی در کودکان در جهت بهبود و افزایش توجه وتمرکز چه مداخلاتی دارد؟

• تکرار آموزش ها: وقتی چیزی را به کودک آموزش می‌دهید، تشویقش کنید آن آموزش را به شما برگرداند تا مطمئن شوید آن چه را انتظار داشتید درک کرده و تمرینات کاردرمانی را فهمیده است.
• درمان یکپارچگی حسی: برای رسیدگی به مشکلات در امر توجه که ماهیّتی حسی دارند.
• تماس چشمی: به کودک نزدیک شوید تا اطمینان حاصل کنید می¬تواند صدایتان را بشنود و صورتتان را ببیند؛ خودتان را هم قد آنها کنید.
• زبان ساده : در هنگام درخواست کردن از کلمات واضح و مشخّص استفاده کنید، در صورت لزوم به آنها نشان دهید از آنها میخواهید چکار کنند.
• صداهای پس زمینه و عوامل حواسپرتی را کاهش دهید: برای کمک به حفظ توجه برای مدّت زمان کافی جهت درک اطّلاعات لازم برای اجرای تکلیف.
• رشد زبان دریافتی: زبان دریافتی کودکتان را تقویت کنید (درک و فهم زبان) تا بتوانند درک بهتری از انتظارات و اطّلاعات داشته و به تبع آن توانایی آنها در پاسخ به اطّلاعات بهتر شود.
• با اجرای برنامهای هشدار دهنده برای تقویت خودنظارتی کودک در خصوص استراتژیهای حسی و شناختی به ارتقاء توجه و تمرکز کودک کمک کنید.
• در برنامه ازمؤلّفه های حرکت بدنی، سازماندهی دهانی، خواسته های تنفّسی، و تماس چشمی برای کمک به تنظیمات حسی در جهت بهبود توجه استفاده میشود.
• پروتکل (تکنیک فشار عمقی- درک موقعیّت بدن) یک برنامة درمانیست که هدف آن کاهش دفاع حسی یا لامسه ای، کمک به تنظیمات حسی و توجه است.

چه فعالیتهایی می‌توانند به افزایش توجه کمک کنند؟

افزایش توجه یکی از موارد مهم برای بهبود کارایی ذهنی و افزایش بهره‌وری است. برخی فعالیت‌ها حسی که می‌توانند به افزایش توجه کمک کنند عبارتند از:

تکالیف حرکتی دشواری

• راه رفتن با چرخ دستی
• راه رفتن حیوانی
• ترامپولینینگ
• رکاب زدن و سریدن
• حرکات نوسانی (به جلو و عقب، به بغل، دورانی)
• دنبال بازی
• پوشیدن یک کوله پشتی سنگین
• چیزهای وزن دار (کیسه گندم روی شکم و ران در حالت نشستن یا پتوی سنگین برای خواب)
• اسباب بازی های جویدنی

برنامه حرکت دهنده (آماده باش)، بمعنای استفاده از فعالیت های حسی-حرکتی با برنامه ریزی آگاهانه و متناسب با هر فرد در راستای کمک به خودنظارتی و توجه بهتر است.

• مهارت های متمرکز پیوسته یا ناپیوسته: فعالیتهایی که نقطة آغاز و پایان مشخّصی دارند، مثل پازل ها، تکالیف ساختی، مازها، و تکلیف وصل کردن نقاط به هم.
• تکالیفی با تمرکز محدود: فعالیت هایی بسیار خاصّ و مستلزم تمرکز بسیار زیاد هستند، مثل مرتّب کردن، سازماندهی، و طبقه بندی (بازیهای کارتی نظیر ).
• برنامه های ویژوال یا بصری: به کودک کمک میکنند ببیند و بفهمد قرار است چه اتّفاقی بیفتد. همینطور افراد می‌توانند به کمک این برنامه ها خود را نظام مند کرده، پیشاپیش برنامه ریزی کنند، و وقتی خبردار شوند که پایان نزدیک است به شکل مؤثّرتری حواسّ خود را جمع کنند.
• تایمرها (به لحاظ چشمی ابزارهای ایده آلی هستند)، وقتی به کودک گفته میشود برای چه مدّت و چه زمانی باید یک فعالیّت را انجام دهد، به انتقالها کمک می‌کنند. تایمرها ابزارهای خوبی برای پیش هشدار دادن به کودکان هستند مبنی بر اینکه تکلیف یا خواستهای در راه است.
• شمارندة سؤال/مهار درحرف زدن نابجا: برای مدّت زمان ناپیوستهای که کودک مشغول انجام فعالیّتی است، ساختاری را اجرا میکند که چند سؤال یا عبارت به کودک ارائه میکند. مثلاً، 5 شماره برای صحبت کردن. هر دفعه که کودک سؤالی میپرسد یا چیزی میگوید، بزرگتر یکی از آن شمارهها را بر میدارد. وقتی شمارههای کودک تمام میشود، بزرگتر جواب نمیدهد و کودک میفهمد سؤالات یا حرفش را نگه دارد و یاد میگیرد چه زمانی آنها را بپرسد.
• پردازشهای حسی: در حالی که کودکتان مشغول اجرای تکلیف است، یواش یواش سطح حواسپرتی را افزایش میدهد. ابتدا تکلیف در سکوت آغاز میشود، سپس نویز سفید را باز می-کند (مثل استاتیک رادیو)، سپس موسیقی کلاسیک، در ادامه گفتگوهای تجاری و بازرگانی در رادیو، و در نهایت صحبتهای میان سایرین در اتاق.
• برنامة گوش دادن: با آموزش کودکان دربارة نحوة توجه کردن به یک فعالیّت در عین گوش دادن به یک موسیقی کلاسیک که با هدف درمانی خاصّی طرّاحی شده است به تقویت مهارتهای توجهی کودک کمک میکند.

چرا اگر متوجه اشکالاتی در امر توجه کردن کودکم شدم باید بدنبال درمان باشم؟

مداخلة درمانی برای کمک به کودکی که دچار مشکل در توجه کردن است به دلایل زیر مهم است:

• اطمینان حاصل شود کودک تا مرحلة مهارت کامل یادگیری، قادر به رسیدگی/ انجام تکالیف تحصیلی است.
• توسعة مهارتهای اجتماعی، رفتارها، و مهارتهای بازی
• کمک به تکامل بیشتر مهارتهای زبان دریافتی و بیانی
• اگر نتوانند در محیط تحصیلی آموزشها را یاد بگیرند (مثل آموزش های کلاس درس، الزامات تکالیف درسی)، در عبور از مراحل تحصیلی به مشکل بر خواهند خورد.

در صورت عدم درمان، توجه کردن دچار چه مشکلاتی می‌شود؟

وقتی بچّه ها در توجه کردن مشکل دارند، احتمال دارد مشکلات ذیل هم در آنها مشاهده شود:

• اضطراب و استرس در موقعیّتهای مختلف که باعث مشکل کودک در دستیابی به پتانسیل علمی میشود
• مشکلات رفتاری، مثلاً کودک نمیتواند مدّت زیادی بنشیند و به یک تکلیف توجه کند
• دنبال کردن آموزشها در مدرسه و بعدها در زندگی، در محیط کاری
• دسترسی به برنامة درسی، چون قادر نیستند برای تکمیل معیارهای ارزیابی یا تمرین کردن برای رسیدن به مهارت، مدّت زمان کافی به تکالیف توجه کنند.
• دوست پیدا کردن، برخورد در موقعیّتهای اجتماعی، و احتمالاً مشکلات سلامت روانی در زندگی آتی

برای درمان مشکلات مرتبط با توجه چه کاردرمانی در کودکان چه راهکار درمانی توصیه میکند؟

اگر کودکتان در توجه کردن مشکل دارد، توصیه میشود آنها را نزد یک کاردرمانگر ببرید. چنانچه این مشکلات مربوط به چند حیطه و زمینة مختلف است (یعنی مشکل فقط در توجه کردن نیست)، مشاوره‌های کاردرمانی و گفتاردرمانی گزینة بهتری برای رسیدگی به این مشکلات است.

کاردرمانی کودکان به منظور توسعه سطح ادراکی وشناختی

منظور از کاردرمانی برای کودکان چیست؟

کاردرمانی باعث بهبود و ارتقاء مهارت های کارکردی کودکان می‌شود، مهارت هایی که بچّه ها در تمام محیط ها و همة گروه های سنّی برای انجام کارها بدان احتیاج دارند:

• بازی (هم بتنهایی، هم با دیگران)
• یادگیری (نه فقط یادگیری علمی، بلکه یادگیری هر آنچه که در جامعه، فعالیّت¬ها، و یا در مراقبت از خود انجام میدهند)
• توجه به یک تکلیف در یک لحظه
• حرکت توأم با کنترل (چه این حرکت حرکت انگشتان برای نقّاشی کردن باشد، یا حرکت بدن برای پریدن)
• توسعة استقلال در مراقبت از خویشتن و مهارت های خودمدیریّتی
• سازماندهی کردن خودشان (مثلاً برای شرکت در یک بازی، یا پر کردن کیف هایشان برای رفتن به مدرسه)

کاردرمانی در کودک متمرکز بر این است تا زندگی روزمرّه را برای کودکان دچار چالشهای رشدی، خانوادهها، نزدیکان، و کسانی که از آنها مراقبت میکنند راحت و راحتتر کند.

کاردرمانی کودکان کمک میکند بر چالشهای رشدی در حرکت، بازی، یادگیری، توجه، و رفتار فائق آیند.

• کاردرمانی به کودکان کمک میکند تا تواناییهای خود در حیطه های ذیل را توسعه دهند:
• (حرکات ظریف): مهارتهای مدادی، رنگ آمیزی، نقّاشی، نوشتن، مهارتهای کار با قیچی
• مهارت های حرکتی  کل بدن (حرکات درشت): دویدن، پریدن، جهیدن، مهارتهای کار با توپ
• پردازش های حسی: عکس العمل های حسی نسبت به بدن یا محرّک های بیرونی که بر توجه، رفتار، و یادگیری تأثیرگذارند.
• مراقبت از خود: مهارت های روزمرّة آماده شدن مثل لباس پوشیدن، دستشویی رفتن، رعایت بهداشت، غذا خوردن خوابیدن.
• خود مدیریّتی یا مدیریّت خویشتن: سازماندهی کلّی، پیگیری امور شخصی، دانستن زمان، و استفاده از پول

کاردرمانی مهارت هایی را که کودک در تمام محیط ها بدان احتیاج دارد را ارتقاء می‌دهد. در حالیکه درمان واقعی در کلینیک بر عهده تراپیست است (و در محیط خانه از طریق تمرین در منزل)، تیم کاردرمانی رابطة نزدیک و تنگاتنگی با والدین، معلّمان، و سایر پرستاران دارد تا از این طریق استراتژی هایی را که به توسعة مهارت های جسمی، بازی، و توجهی کودک در مهد، کودکستان، و مدرسه کمک می‌کنند به اجرا بگذارند.

نویسنده :

متخصص کاردرمانی محمد مهدی خاتمی