کاردرمانی ذهنی در کودکان با انواع اختلالات تکاملی اوتیسم
کاردرمانی ذهنی در کودکانی که توانایی محدودی برای انجام کارهای ذهنی دارند یادگیری آنها باید همراه حرکت وکاملا عینی باشد و از هر موقعیتی و در هر مکانی باید به منظور آموزش آنان استفاده کرد.مهارت ها و دانش ها به مانند حلقه های زنجیر با یکدیگر مرتبط هستند. لذا در امر آموزش کودکان باید به این ارتباط توجه داشت و مهارت جدید باید با مهارت دانش قبلی مربوط باشد و به تدریج بر دشواری و دقت آن افزوده شود.
کودکان با ناتوانی یادگیری چه ویژگی هایی دارند؟
به طورکلی کودکان با ناتوانی های یادگیری، کسانی هستند که در فرآیند یادگیری مشکل دارند؛ در انجام مجموعه ای از تکالیف آمزشی در مقایسه با همسلان خود کندتر از حد معمول عمل می‌کنند و نمی‌توانند از برنامه های آموزش و پرورش عادی به خوبی استفاده کنن. پیش تر، ناتوانی های یادگیری به عنوان اختلال های یادگیری و اختلال در مهارت های تحصیلی یاد می‌شد. طبق تعریف انجمن روان پزشکی آمریکا (2000) ناتوانی های یادگیری، زمانی تشخیص داده میشوند که کودک به سن مدرسه میرسد.
ورود او به مدرسه و مواجه با آموزش مشکلاتی را ایجاد میکند. پیشرفت تحصیلی دانش آموز براساس اجرای آزمون های استاندارد شده به طور انفرادی یا گروهی در مهارت های خواندن، نوشتن و ریاضیات، با توجه به سن، میزان آموزش و سطح هوش او «به طور قابل ملاحظه ای» پایین تر از سطح مورد انتظار باشد. ناتوانی های یادگیری به طور چشم گیری در فرآیند یادگیری و تحصیل یا فعالیت های روزانه ای که مستلزم خواندن، نوشتن و محاسبه باشد، آشکار میشود.
برخی از دانش آموزان به دشواری راه می‌روند و یا دست هایشان حس ندارد. هر کدام از این دشواری ها میتواند بر فرایند یادگیری تأثیر منفی و عدم موفقیت روبرو سازد و موجب ناکامی شما و او گردد.
علت چیست؟ این مشکلات از کجا ناشی میشود؟ چه باید کرد؟ اکثر این مشکلات هنگامی بروز میکند که کودکان با اختلالات ذهنی مهارت های پیش نیاز را در سال های پیش از دبستان در خانواده کسب نکرده، فاقد انگیزۀ پیشرفت است، به خود اعتماد ندارد و عزت نفس خود را از دست داده است.کودکی که در سن رشدی است اگر مشکل حرکتی داشته باشد میتواند رفع شود ولی ممکن است به اختلالات ذهنیش توجه نشود که باعث اختلال در بزرگسالی میشود.
مشکلات عملکردی در کودکانی که دچار کم توانی ذهنی هستند
1-مشکلات پردازش حسی وهماهنگی ضعیف اندامها باهم
2- عدم توانایی در برقراری ارتباط مناسب کودک نمیتونه با کودک دیگری ارتباط برقرار کنند
3-در توجه کردن حواس کودک از نقطه به نقطه دیگر تغییر میکند.
4- دشوار در حل مسئله مشکلی برای پیش بیاد نمی‌تونم راه حل کنه
5-دشواری در تفکر انتزاعی مستند کودک بهش میگه فردا بازی کنیم منظور از فردا را متوجه نمیشه
6-دشواری در درک علت و معلولی :به کودک میگوییم (((دست به اجاق گاز نزن)))
کودک نزدیک اجاق گاز شده ودرکی از دستور واینکه خطر داره وحرکت او معلول یک اتفاق هست را ندارد
7-حافظه ضعیف :کودکی یادش میره که چه چیزی بهش گفتیم
8-حرکات بی تناسب و ناشایسته :
کودک کاری که انجام میده با شرایط محیطی مغایرت ندارد
9-عدم توانایی در تعمیم دادن:
کودک لباس را میبیند ولی نمیتونه تعمیم دهد که برای چه فصلی مناسب است
10-پیروی از دستورات شفاهی رایت دستورات یک مرحله به مرحله
11-در سازماندهی و برنامه ریزی کارها وفعالیتها دچار مشکل هستند.
اهدافی که در کاردرمانی ذهنی در کودکان
خلاصه اهدافی که در کاردرمانی ذهنی در کودکان دنبال میشود.
- استفاده از تقویت کننده ها
- توجه به سرعت متفاوت یادگیری در افراد مختلف
- کنترل واکنش های عاطفی نظیر ترس و اضطراب
- اهداف قابل دست یابی
- توجه به علایق کودک
- خستگی و استراحت
- تکرار، تکرار و تکرار
تمرینات کاردرمانی ذهنی
Sensory motor approach-1
این رویکرد بیشتر ضمینه های حرکتی روشامل میشود بعنوان مثال اختلال هماهنگی رشدی تا 5 سالگی ظاهر میشود وتظاهر حرکتی دارد ولی بعدا به اختلالات یادگیری منجر میشود
هدف اصلی رو تکامل رشدی وحرکتی است(تکامل مایلستونها)
2-perceptual motor
در این سطح حرکات کودک معنا ومفهوم درکی وشناختی دارد وبیشتر جنبه های حرکتی که همراه با برنامه ریزی وطرح است.مناسب برای کودکانی که به مهد کودک میروندو نیازمند مهارتهای سطح بالاتر میباشند.
اوج این فعالیت دوران پیش دبستانی و مدرسه است.گره زدن یکی از فعالیتهایی نیاز به شناخت دارد.
3-sensory integration
در این رویکرد کودک مرکز فعالیت قرار دارد.یکپارچگی حسی یک فرایند عصبی رفتاری است.حاصل آن یک رفتار شکل میگیرد
اطلاعات حسی که لازم وکافی برای یک رفتار است از قسمتهای مختلف مغز باهم یکپارچه میکند که در نتیجه یک رفتار انطباقی شکل میگیرد( مثل بازی وارتباط با همکلاسیها)
4-cognitive
اختصاصا روی جنبه های شناختی(توجه، حافظه، حل مسئله، کاردهای اجرایی)
ارزیابی کاردرمانی کودک کم توان ذهنی
- Gross motor skills
- Fine motor skills
- Perceptual skill
- cognitive skills
- ADL
- Psychosocial skills
- vocational skills
مهارت های حرکتی درشت
روند رشد کنترل وضعیتی
- اساس تمام مراحل رشدی توانایی کنترل وضعیت است یعنی حفظ راستای مستقیم بدن در فضا
لازمه کنترل وضعیتی
- قدرت عضلانی و حرکت ضد جاذبه
- کنترل عضلانی و الگوهای پویای co-contraction
تئوری سیستم در کنترل حرکتی
- علاوه بر بلوغ سیستم عصبی به صورت ساختاری سلسله مراتبی، عوامل بسیار مهم دیگری از قبیل قدرت عضلانی، جرم توده بدن ( body mass )، عملکرد سیستم حسی، سیستم های رفتاری و جبر محیطی نیز رشد حرکتی و وضعیتی را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند
واکنش های کنترل وضعیتی
شامل:
• واکنش های راستایی، righting reaction
• واکنش های تعادلی، equilibrium reaction
• واکنش های حفاظتی، protective reaction
این واکنشش ها در یک توالی قابل پیش بینی رشد می‌کنند و رشد این واکنش ها در وضعیت های اولیه، شرط لازم برای رشد آنها در وضعیت های بعدی است.
واکنش های راستایی
- در طول سال اول زندگی رشد می‌یابند
- باعث حفظ راستای سر نسبت به بدن و نیمه فوقانی بدن نسبت به نیمه تحتانی میشوند.
- هنگام چرخش تنه موجب قرارگیری مجدد اجزاء بدن نسبت به تنه میشوند.
- هنگام خم شدن تنه روبه جلو یا تعلیق باعث حفظ راستای بدن میشوند.
واکنش های تعادلی
- تعادل توانایی حفظ وضعیت مستقیم در هر دو موقعیت ایستا و پویاست و لازمه آگاهی از وضعیت بدن است.
- اولین شکل واکنش های تعادلی رفلکس های vertical righting و optical righting میباشند.
- واکنش های تعادلی هنگام بروز تحریک ناگهانی با قرار دادن سرو گردن در یک حالت عمودی و حرکات تصحیحی اندام ها خلاف جهت تحریک بدن را به حالت قبل از تحریک بازمی گردانند.
واکنش های حفاظتی
هنگامی که تحریک وارد شده شدید باشد و واکنش های تعادلی برای حفظ وضعیت فرد کافی نباشند، استفاده از واکنش های حفاظتی مانع آسیب رسیدن میشود.
این واکنش ها بصورت صاف شدن ناگهانی اندام های فرددر حال افتادن در جهت افتادن میباشند.
سیستم های حسی مرتبط با کنترل وضعیتی
شامل:
- سیستم بینایی : بازنمایی از سطح عمودی ایجاد میکند و به اشیاء موجود در دامنه بینایی بستگی دارد.
- سیستم دهلیزی – عمقی : یک منبع گرانشی مداوم برای جهت یابی و مقایسه درون دادهای حس بینایی و حس پیکری
- سیستم حس پیکری : درون دادهایی از گیرنده های جلدی، حرکتی و حس عمقی ایجاد میکند که اطلاعاتی درباره وضعیت اندام و سطح اتکا ارائه میکند.
ارزیابی کنترل وضعیتی
به دو عامل سن کودک و ماهیت اختلال کنترل وضعیتی بستگی دارد و شامل:
• ارزیابی واکنش های راستایی
• ارزیابی واکنش های تعادلی
• ارزیابی واکنش های حفاظتی
• ارزیابی حرکت خلاف جاذبه
• ارزیابی سازمان دهی حسی
• ارزیابی مهارت های تعادلی سطوح بالا
• ارزیابی کنترل وضعیتی اولیه
ارزیابی واکنش های تعادلی
تحریک کودک در جهات جانبی، قدامی، خلفی و مورب در تمامی وضعیت های رشدی ( دمر، طاقباز، نشسته، چهاردست و پا، دوزانو و ایستاده ) و مشاهده دقیق عکس العمل کودک نسبت به تحریک
پاسخ مناسب بصورت حرکات تنه و اندام ها در جهت مخالف تحریک و بازگرداندن مرکز ثقل نسبت به سطح اتکاء
ارزیابی در دو حالت صورت میگیرد:
- کودک ثابت و سطح اتکاء نامتعادل مثل تخته تعادل یا توپ
- سطح اتکاء ثابت و تغییر وضعیت کودک
- ارزیابی واکنش های حفاظتی
- واکنش های حفاظتی سبب حفظ کودک در هنگام افتادن میشود و به شکل صاف شدن اندام در جهت افتادن نمایان می‌گردد.
- مهمترین بخش عکس العمل کودک قرار دادن کف دست یا دست ها روی سطح اتکاء در جهت افتادن
- نوع تحریک، جهت تحریک، وضعیت کودک و سطح اتکاء مشابه واکنش های تعادلی است.
ارزیابی سازمان دهی حسی
ارزیابی اولیه کودک ← بررسی سیستم حسی ← تعیین سطح عملکرد
حواس مورد نظر: بینایی، حس پیکری و حس دهلیزی – عمقی
• روش وضعیت نگاری : تجزیه و تحلیل اثرات سیستم های حسی بطور مجزا و ترکیبی روی تعادل ایستادن. ابزار تست شامل صفحه ای که به کامپیوتر وصل میشود و کودک روی آن می‌ایستد و پرده ای که در میدان دید کودک قرار میگیرد و هر دو قابلیت تحرک دارند.
ارزیابی اولیه کنترل وضعیتی
• ارزیابی از طریق مشاهده دقیق
• تاخیر در کنترل حرکتی اولیه معمولا همراه با تاخیر کلی در کنترل حرکتی
• محدودیت در کنترل وضعیتیاولیه معمولا با مشکلاتی در فعالیت هایی که سبب جابجایی و حرکت متوالی مرکز ثقل بدن کودک میشوند همراه است مثل دراز کردن دست برای گرفتن شئ، گرفتن شئ و یا پرتاب کردن شئ
• لازمه موفقیت در این فعالیتها حفظ تعادل و حفظ تون پوسچرال فعال است.
رشد وضعیتی غیر معمول
• هرگونه عملکرد غیر طبیعی سیستم های شناختی، اسکلتی – عضلانی و حسی – حرکتی منجر به رشد وضعیتی غیر معمول میشود.
• در رشد غیر طبیعی باید به این موارد توجه نمود:
► تون عضلانی، کنترل حرکتی و تولید نیروی غیر طبیعی
► هماهنگی عملکرد حسی
► سازماندهی پاسخ حرکتی
تون عضلانی، کنترل حرکتی و تولید نیروی غیر طبیعی
تصویر بالا ناشی از عدم یکپارچگی رفلکسی و ناتوانی سازماندهی پاسخ حرکتی مناسب
• پاسخ حرکتی مناسب نسبت به محرکات برهم زننده تعادل نیازمند فعال سازی عضله در زمان مناسب با شدتت و دامنه مناسب است.
• در کودکان مبتلا به سندروم داون یا فلج مغزی تاخیر در شروع فعالیت عضله منجر به استفاده از یک استراتژی غیر موثر حرکتی میشود.
• ضایعات سیستم اعصاب مرکزی باعث میشود:
► تعداد بسیار زیادی از عضلات فعال شوند
► عضلات به اشتباه فعال شوند
► قدرت مورد نیاز برای فعالیت عضله پوسچرال مورد نظر به سختی تامین شود.
مداخلات درمانی با تاکید تئوری یادگیری حرکتی
• اهمیت تمرین و پسخوراند حسی و اگاهی نسبت به نتایج
• اولویت تمرین تصادفی نسبت به تمرین مشخص و تکراری
• اشتباه در حین تمرین ← مقایسه پسخوراندهای درونی و بیرونی در حرکات موفق و ناموفق
• احتیاط در کاربرد handling حین آموزش به دلیل وابسته شدن کودک به پسخوراند داده شده بجای کسب پسخوراند، تغیی شرایط و نیازهای فعالیت و وابستگی کودک به درمانگر و کاهش امکان اشتباه
• آموزش اجزاء همراه با کل حرکت
تسهیل سازماندهی حسی
• تمرین در اتاق تاریک
• تمرین با چشمان بسته روی توپ یا تخته تعادل
• راه رفتن روی تیوپ
• راه رفتن روی سطوحی که با اسفنج لایه گذاری شده است
• راه رفتن روی شن و ماسه
• و…
مهارت های درکی – حرکتی ((perceptual motor skills))
• دسته ای از مهارت های حرکتی که به فرد این امکان را می‌دهد تا اطلاعات حسی را با شناخت بیشتری درک و پردازش کند و منجر به حرکات روان و هماهنگ میشود.
اختلال در مهارت های درکی – حرکتی شامل:
- مشکلات ادراک بینایی
- مشکلات ادراک شنیداری
- مشکلات ادراک لامسه ای – حرکتی
- مشکلات حرکتی
تعریف ادراک بینایی : فرایند دریافت پدیده ها از طریق چشم یا توانایی دریافت معنی از طریق محرک های بینایی یا توانایی دریافت تفاوت ها و شباهت های موجود در اشکال هندسی، حروف و کلمات
اجزای تشکیل دهنده ( طبق نظر فراستیگ )
- تشخیص شکل از زمینه
- درک ارتباط فضایی
- ادراک شکل
- تشخیص بینایی
- هماهنگی بینایی – حرکتی
- تشخیص شکل از زمینه به توانایی تمرکز بر اشکال مشخص و تفکیک محرک های نامربوط موجود در زمینه مربوط است. کودکان مبتلا به این اختلال اغلب نمی‌توانند اجسام را بر حسب شکل و اندازه طبقه بندی کنند.
- درک ارتباط فضایی یعنی توانایی درک وضعیت اجسام در فضا، توالی حروف در کلمه ها و توالی کلمات در جملات در این زمینه مطرح هستند.
- ادراک شکل توانایی درک شکل، اندازه و وضعیت های گوناگون اجسام میشود. مبتلایان به اختلال در این زمینه احتمالا قادر به درک ویژگی هایی که اشکال هندسی را از هم متمایز میکند نیستند.
- تشخیص بینایی طبق نظر Gille Spie تشخیص بینایی جزئی از درک بینایی است و با شروع آموزش خواندن مرتبط میشود. اختلال در تشخیص بینایی با مشکلات خواندن ارتباط دارد.
- هماهنگی بینایی – حرکتی هماهنگ نمودن بینایی با حرکت بخش های مختلف بدن، اختلال در زمینه با مشکلاتی در بستن دکمه، بستن بند کفش، قیچی کردن و رونویسی کردن همراه است.
………پایان بخش اول……..
ادامه در کاردرمانی ذهنی مطالعه بفرمایید…
بخش دوم شامل تمرینات مهم تعادلی وبینایی است
تهیه وتنظیم
کاردرمانگر محمد مهدی خاتمی